Rehabilitacja osób represjonowanych w latach 1944-1956 za działalność na rzecz niepodległego Państwa Polskiego

Autorka: Katarzyna Sychta

Rok wydania: 2006

Liczba stron: 296

Okładka: miękka

Format: 17,00 cm x 24,00 cm

Seria: Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 2386

Uwagi - okładka i brzegi stron przykurzone

"Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zagadnienia rehabilitacji osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, co stało się możliwe dopiero w wyniku przemian politycznych przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Dla pełnego przedstawienia powyższego zagadnienia zarysowana została charakterystyka polskiego podziemia politycznego i zbrojnego lat 1944-1956, jak również podstawy prawne orzeczeń komunistycznych sądów, które umożliwiły wydawanie wyroków wymierzonych w działaczy niepodległościowych. Przeanalizowano także strukturę sądów w latach 1944-1956 oraz ich wewnętrzną organizację. Opisane zostało środowisko sędziowskie i system penitencjarny tego okresu, a także próby rehabilitacji byłych żołnierzy Armii Krajowej po wydarzeniach października 1956 r. Główną część pracy stanowi analiza ustawy o uznanie za nieważne orzeczeń wydawanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z 23 lutego 1991 r. Zaprezentowany został przebieg prac legislacyjnych nad ustawą i koncepcje, które brano pod uwagę w toku procedowania aktu prawnego. Autorka przedstawiła ustawę w pierwotnym brzmieniu i jej ogólne założenia, które nie uległy modyfikacjom. Z uwagi na to, że już w 1993 r. doszło do pierwszej zmiany ustawy, przeanalizowane zostały również jej najważniejsze nowelizacje, aż do ostatniej, która nastąpiła w 2021 r. Przy analizie uwzględniono ostatni projekt zmian ustawy, nad którym prace w Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej nadal się toczą. Podsumowanie rozdziału poświęconego ustawie lutowej stanowi przegląd najnowszych tez z orzecznictwa powszechnego i Sądu Najwyższego. Dla lepszego ukazania zastosowania ustawy lutowej w ostatnim rozdziale zaprezentowano losy dwóch postaci, wobec których wyroki skazujące na karę pozbawienia wolności zostały na podstawie ustawy lutowej uznane za nieważne i w konsekwencji przyznano im odszkodowanie za szkody i zadośćuczynienie za krzywdy w związku z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego."

(z wprowadzenia)

Spis treści:

Wykaz skrótów    /9

Akty prawne   /9 

Organy orzekające   /10 

Periodyki   /10 

Inne   /12

Wprowadzenie   /15

Rozdział I
 

Rozrachunek prawnokarny dokonywany w warunkach zmiany systemu politycznego  /17

§ 1. Prawny wymiar zmian politycznych    /17 

§ 2. Dopuszczalność zachowań sprzecznych z prawem   /23 

§ 3. Aksjologiczne ugruntowanie postulatu rehabilitacji osób represjonowanych   /27 

§ 4. Normy obrachunkowe z perspektywy doktrynalno-historycznej   /31 

§ 5. Obrachunek z przeszłością a zasada państwa prawnego    /36 

1. Konflikt treści norm z formalnymi właściwościami prawa stanowionego w państwie prawnym   /36 

2. Demokratyczny charakter norm rehabilitujących represjonowanych działaczy opozycji   /42 

§ 6. Prawnokarny obrachunek z przeszłością jako element właściwego ładu społecznego    /44

Rozdział II

Zakres zastosowania instytucji rehabilitacji    /48

§ 1. Kryteria wyznaczające zakres działania mechanizmu rehabilitacji    /48 

§ 2. Kryterium organu ferującego represjonujące orzeczenia    /48 

§ 3. Temporalny zakres dopuszczalności rehabilitacji działaczy opozycyjnych   /53 

§ 4. Przedmiotowy zakres dopuszczalności rehabilitacji działaczy opozycyjnych   /57 

1. Związek czynu zarzucanego lub przypisanego z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego    /57 

A. Podmiotowa strona działalności niepodległościowej    /57 

B. Przedmiotowa strona działań na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego   /61 

2. Wydanie orzeczenia wobec osób przeciwstawiających się określonym formom polityki rolnej władz komunistycznych   /67 

3. Wydanie orzeczenia z powodu prowadzenia działalności opozycyjnej   /73 

4. Wydanie orzeczenia za czyn popełniony celem uniknięcia represji z tytułu prowadzenia działalności opozycyjnej    /79

5. Ograniczenie przedmiotowego zakresu dopuszczalności stosowania instytucji rehabilitacji    /85

Rozdział III

Postępowanie w przedmiocie stwierdzenia nieważności represjonującego orzeczenia   /93

§ 1. Charakter prawny postępowania rehabilitacyjnego   /93

§ 2. Konkurencja procedur nadzwyczajno-odwoławczych    /102

§ 3. Przedmiot kontroli dokonywanej w trybie określonym w ustawie lutowej   /106

§ 4. Zasięg kontroli dokonywanej w trybie ustawy lutowej   /111

§ 5. Status procesowy osoby represjonowanej    /112

§ 6. Możliwość posługiwania się regułą in dubio pro reo w procesie ustalania przedmiotowych podstaw rehabilitacji   /115

§ 7. Przesłanki przeprowadzenia postępowania rehabilitacyjnego   /119

1. Podsądność   /119

2. Właściwość   /123

3. Wniosek o stwierdzenie nieważności represjonującego orzeczenia   /127

4. Ujemne przesłanki procesowe   /129

§ 8. Przebieg postępowania w przedmiocie stwierdzenia nieważności    /133

1. Postępowanie w przedmiocie odtworzenia akt sprawy objętej wnioskiem o stwierdzenie nieważności   /135

2. Uczestnicy postępowania rehabilitacyjnego   /138

3. Posiedzenie w przedmiocie rehabilitacji   /140

4. Decyzje podejmowane w kwestii rehabilitacji osoby represjonowa­nej   /142

5. Obowiązki sądu powstające w związku z wydaniem orzeczenia   /143

6. Rozstrzygnięcie o podaniu do publicznej wiadomości postanowienia stwierdzającego nieważność   /143

7. Kontrola orzeczeń wydanych w postępowaniu rehabilitacyjnym   /145

8. Koszty postępowania w przedmiocie rehabilitacji   /148

Rozdział IV

Materialnoprawne przesłanki odpowiedzialności za szkodę spowodowaną karnymi i quasi-karnymi formami represji    /152

§ 1. Charakter prawny roszczeń odszkodowawczych    /152

§ 2. Materialnoprawne przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu represjonowania działaczy opozycyjnych   /157

1. Pojęcie materialnoprawnych przesłanek odszkodowania   /157

2. Szczególne przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej   /158

A. Istnienie prawomocnego postanowienia stwierdzającego nieważ­ność represjonującego orzeczenia   /158

B. Względy słuszności    /164

C. Stosowanie wobec działacza opozycyjnego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania   /173

D. Faktyczne pozbawienie działaczy opozycyjnych życia albo wolności   /179

3. Ogólne przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej    /184

A. Szkoda spowodowana karnymi i quasi-karnymi formami represji    /184

B. Ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności ze względu na zachowanie osoby legitymowanej do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych    /189

C. Związek przyczynowy pomiędzy karnymi i quasi-karnymi formami represji a powstałą szkodą   /194

§ 3. Roszczenie o pokrycie kosztów symbolicznego upamiętnienia osoby re­presjonowanej (art. 9 ustawy)   /196

§ 4. Roszczenie o zwrot lub zasądzenie równowartości przedmiotów (art. 10 ustawy)   /197

Rozdział V

Dochodzenie roszczeń cywilnych statuowanych ustawą lutową    /199

§ 1. Roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie   /199

1. Legitymacja do realizacji roszczeń odszkodowawczych   /199

A. Sukcesja roszczeń odszkodowawczych    /199

B. Następcy osoby represjonowanej    /203

C. Dziedziczenie roszczeń odszkodowawczych   /210

2. Wielość wierzycieli   /213

3. Terminy dochodzenia roszczeń odszkodowawczych   /224

A. Roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie wskazane w art. 8 ust. 1 ustawy   /228

B. Roszczenie o uzupełnienie skompensowanej uprzednio szkody i krzywdy (art. 8 ust. 4 ustawy)   /229

C. Roszczenia o odszkodowanie-kodeks i zadośćuczynienie określone w art. 11 ust. 1 i 2 ustawy   /229

4. Przesłanki postępowania odszkodowawczego   /231

A. Podsądność sądom karnym  /231

B. Właściwość rzeczowa i miejscowa sądu   /232

C. Istnienie stron procesowych   /235

D. Wniosek    /237

E. Prawomocność materialna  /237

F. Zawisłość sprawy   /238

G. Wzajemność w państwie obcym   /238

5. Postępowanie przed sądem I instancji   /239

6. Środki zaskarżenia w postępowaniu odszkodowawczym   /243

§ 2. Roszczenie o pokrycie kosztów symbolicznego upamiętnienia osoby represjonowanej (art. 9 ustawy)   /246

§ 3. Roszczenie o zwrot rzeczy lub zasądzenie ich równowartości (art. 10 ustawy)   /249

Rozdział VI. Kompensacja szkód doznanych wskutek represji organów radzieckich   /253
§ 1. Represje sowieckie wobec polskich działaczy niepodległościowych   /253

§ 2. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy ZSRR w świetle pierwotnego brzmienia ustawy lutowej   /254

§ 3. Przejęcie odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez ZSRR    /255

§ 4. Kompensacja szkód wyrządzonych przez ZSRR w świetle obecnie obowiązującej wersji ustawy lutowej   /261

1. Założenia nowelizacji z dnia 16 lipca 1998 r.   /261

2. Materialnoprawne przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu represjonowania działaczy niepodległościowych   /263

A. Prowadzenie działalności niepodległościowej   /263

B. Represyjne działania organów radzieckich    /267

C. Szkoda i związek przyczynowy   /271

3. Legitymacja do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych   /272

4. Terminy dochodzenia roszczeń o odszkodowanie i zadośćuczynienie   /275

5. Tryb realizacji roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie   /276

Bibliografia   /279