Tygrys Przepołowiony. Spór o przyszłość Bengalu 1945-1947

Autor: Tomasz Flisiński

Rok wydania: 2020

Liczba stron: 1112

Okładka: twarda

Format: 16,5 cm x 24,5 cm

Dawno, dawno temu byli sobie politycy, których zdaniem wyborcze zwycięstwo dawało im mandat, by zrobić z krajem, co tylko chcą. Byli też inni, którzy doszli do wniosku, że aby obronić się przed tamtymi, trzeba podzielić kraj według linii ustrojowych, światopoglądowych i cywilizacyjnych. Byli zwykli ludzie, których słuchano nieczęsto, a jeśli już, wkładano im chętnie w usta własne poglądy. I była Obca Władza, którą winiono o wszystkie problemy kraju i społeczeństwa, a potem jej panowanie ustało – i wtedy okazało się, że wiele problemów wcale nie znikło. Czyżby jakieś aluzje do współczesności? Skądże znowu! To opis dekolonizacji Indii Brytyjskich, które w 1947 roku rozpadły się na Indie i Pakistan – a w jego obrębie znalazł się Bengal Wschodni, leżący tysiące kilometrów na wschód od reszty państwa. Nie minęło ćwierć wieku, a stał się niepodległym Bangladeszem – po krwawej wojnie domowej. Jak to się stało, że nowe państwo ulepiono z tak nieprzystających do siebie kawałków? Czy można było tego uniknąć? Kogo za to winić? Niniejsza praca jest próbą odpowiedzi. To opowieść o mężach stanu, których przerosły własne slogany i zamysły. O tym, jak wydobyte z archiwów dokumenty potrafią się ułożyć w dramat na miarę Lorenzaccia de Musseta czy tragedii Szekspira. I o tym, że Inny nie jest tak znowu Inny od nas – wbrew tym, którzy chcą w nim widzieć bezczasowego mędrca, dzikiego fanatyka czy wcielenie Odmienności Niepojętej z powieści Coetzeego.

Spis treści:

Wstęp /11

Założenia i metoda /11

Charakterystyka bibliografii /16

Nazewnictwo /23

Podziękowania /26

Rozdział I. Kiedy byliśmy bardzo młodzi. Wybrane aspekty życia politycznego i społecznego Bengalu przed rokiem 1941 /29

1. Słupy bez drutu, administracja bez perspektyw. Kolonialny Bengal z perspektywy klasowej i ustrojowej /29

2. Dialog międzykulturowy, ale nie nad talerzem. Wczesne przemiany tożsamości etnokulturowej Bengalczyków /58

3. Idzie deś przez wieś. Muzułmanie i hinduiści w poszukiwaniu definicji wspólnoty na przełomie XIX i XX wieku /77

4. Koza w cudownym ogrodzie. Pierwszy podział Bengalu (1905-1911) a przemiany polityczne i tożsamościowe w regionie /87

5. "Jedyne realne wyjście to zbudować od nowa". Kalkuta /106

6. "Widać oznaki przebudzenia". Bengal po 1911 r. /117

7. Gandyści, komuniści, komunaliści. Kto i czemu szcza na prawa? /128

8. "Jaką mamy alternatywę?". Pakt Bengalski /153

9. "Uważaj, bo Hindus cię zje". Wzrost napięć komunalistycznych w drugiej połowie lat trzydziestych /168

10. Niezależność od Brytyjczyków czy zależność od obszarników? Komisja Simona i projekty reformy rolnej /182

11. Do więzienia z czystością w sercu! Nowe wyzwania wczesnych lat trzydziestych /199

12. O dostęp do stołu gry. Początki wielkich sporów o kształt niepodległości i parlamentaryzmu /218

13. Walczyć w ogrodzie i na wodzie! Bengal wybiera pomiędzy podziałami klasowymi a komunalistycznymi /237

14. Rzecz oczywista, że rywal to nazista. Polityka bengalska wraca w komunalistyczne ramy /269

15. Wilki w różnych skórach. Bengal a wojna /288

16. Muzułmanie jak Polacy. Rezolucja Lahorska /196

17. "Fazlul Huq jest diabłem, reszta nie jest lepsza". Upadek pierwszego rządu Huqa /313

18. Waterloo Fazlula Huqa i początki głodu w Bengalu /337

Rozdział II. Uciążliwy nastolatek myśli o jutrze. Przemiany wewnątrzbengalskie w latach II wojny światowej /353

1. Niedotykalni idą po władzę. Jogendranath Mandal rozpoczyna rządową karierę /353

2. Muzułmański ciemiężca, hinduistyczny spekulant. Polityczne konsekwencje głodu z lat 1943-1944 /360

3. Zwrot bengalskiej Ligi na lewo. Partia muzułmańska partią socjalistyczną? /369

4. Bengal dla Bemgalczyków, ale jakich? 378

5. "Bengalska polityka jest gorzka i brudna". Upadek rządu Nazzimudina /398

6. Nasz sztandar płynie ponad trony, a kolor jego jest zielony? Meandry komunistów w sprawie przyszłości Bengalu i subkontynentu /407

7. Czego chciał dla Indii (i Bengalu) Jinnah? /413

8. Rządy gubernatorskie w Bengalu w przededniu zmiany warty w Londynie /418

Rozdział III. "Biednym brak chleba, a Pakistan zamierza rozwiązać ten problem. Walka i rząd dusz Bengalczyków przed i po wyborach 1946 r. /422

1. Grabarze Imperium. Rząd Clementa Attleego a kwestie indyjskie /422

2. Z rzeczy lotnej jak słowo i lotniejszej niż puch. Kampania i hasła wyborcze /428

3. Uderzając w zło, kapitalizm i rywali. Bengalska Liga przed wyborami /445

4. "Chcę dać tym ludziom porządnego klapsa". Zamieszki z listopada 1945 r. /454

5. Szwajcarzy Azji w poszukiwaniu Gesslera. Gurkhijskie inicjatywy społeczne /466

6. "Dlaczego na Ligę?". Analiza przemian świadomości /469

7. Brytyjczycy do zoo! Rozruchy kalkuckie w lutym 1946 r. i ich polityczne konsekwencje /477

8. Grenadier, kolejarz, gubernator. Frederick Burrows przybywa do Bengalu /490

9. Chuligani i naziści przy urnach. Wyniki i zastrzeżenia do bengalskich wyborów prowincjonalnych 1946 r. /495

10. Wolta Jinnaha w sprawie idei Pakistanu Wschodniego albo o pewnej literówce /502

11. Rząd jednego człowieka. Suhrawardy powołuje gabinet /511

Rozdział IV. "LIga straciła i twarz, i wiarę". Działania i fiasko misji Pethick-Lawrence'a a problem bengalski /523

1. Mędrcy świata, złość okrutna Indie prześladuje. Pierwszy etap rokowań /523

2. Ewolucja stanowiska komunistów wobec idei pakistańskiej /529

3. "Skąd ta kapitulacja?". Reakcje Bengalczyków na projekt misji /533

4. "Zbledną czyny Czyngis-chana". Obrady ligi w Bombaju /549

5. Harda w nas dusa i nie boim się Hindusa. Bengal przed 16 sierpnia /556

Rozdział V. "Będziemy walczyć przez sto lat". Wielka Rzeź Kalkucka: postawy polityków i konsekwencje dla losu prowincji /577

1. Sparaliżowane ręce. Politycy bengalscy, władze kolonialne i służby publiczne wobec masakry /577

2. "Hindusi i muzułmanie łączcie się". Sprawiedliwi /632

3. "Okoliczności są niejasne". Przyczyny rzezi /638

4. "Ile czasu będzie się goić dusza miasta?". Bilans walk /654

5. Doktor Jekyll i mister Hyde przeciw faszyzmowi. Gry polityczne po Wielkiej Rzezi /662

6. "Komunalizm czai się za węgłem". Debata o wotum nieufności dla rządu bengalskiego a wzrost napięć w prowincji /682

Rozdział VI. "Suhrawardy, znam pana jak zły szeląg". Polityczne aspekty pogromu w Noakhali i jego skutki /695

1. "Islam jest cudowną religią". Przebieg pogromu /695

2. "Komisarz dystryktu dostrzegł tylko jednego trupa". Anatomia reakcji polityków na pogrom /731

3. Rzeź noakhalijska a rzeź bihańska. Spirala przemocy /752

4. W razie czego umierajcie! Gandhi w Noakhali /771

Rozdział VIII. Czas Hamleta. Bengalska polityka pomiędzy pogromem noakhalijskim a 20 lutego 1947 r. /794

1. "W kierunku wojny domowej". Liga w rządzie przejściowym /794

2. "Szumiąca korona drzewa banianu. Rekonstrukcja rządu bengalskiego w listopadzie 1946 r. /805

3. Kto gra melodię tebhagi? Wieś pod czerwonym sztandarem /810

4. Hamlet staje się Klaudiuszem. Suhrawardy a tebhaga /829     

5. Rewolucja a demon komunalizmu. O tebhadze po latach /845

6. "Bengalczycy spróbują utrzymać nas w poddaństwie". Nepalczycy wchodzą do gry /849

7. Dzieląc chaos. Kwestia bengalska w rokowaniach indyjsko-brytyjskich na przełomie 1946 i 1947 r. /853

8. Mordercy, młode świnie i muzułmańscy antyfaszyści. Bengal na beczce prochu /861

Rozdział VIII. "Precz z Pakistanem i metodami, którymi się do tworzy". Sytuacja Bengalu w pierwszych miesiącach rządów wicekróla Louisa Mountbattena /873

1. Acan i pacan. Nominacja Mountbattena na polityka brytyjska wobec Kongresu i Ligi /873

2. "Pakistan musi przyjść". Bengalska recepcja działań nowego wicekróla /884

3. "Niewierny ucieka, zastrzelcie go!". Sprawa pendżabskich policjantów jako pars pro toto przyczyn i skutków konfliktu komunistycznego w Bengalu /893

Rozdział IX. "Nie wariuj pan, panie Bose". Porozumienie Suhrawardy-Bose i jego fiasko /909

1. Hamlet z kneblem. Suhrawardy w przededniu ostatecznej decyzji o Podziale /909

2. Negocjacje moli. Mountbatten i Nehru radzą o przyszłości Indii /913

3. "Tylko Bengal mnie obchodzi". Plan Suhrawardego /919

4. Oświata ludu dokona cudu? Reakcje różnych sił politycznych na projekt /925

5. Gandhi wsiada na dwa tonące statki. Bapu w defensywie /943

6. "Komunalistyczny szał". czy rozsądny opór? Bose w ofensywie /953

7. Czego chcą niedotykalni? Krucjata Mandala /957

8. Zwietrzała skała. Jinnah zmienia zdanie /962

9. Plan podpisany, ale co z tego? Suhrawardy na kolanach /969

10. O funt imigranckiego ciała. Początek sporów bengalsko-asamskich /974

11. Miecz islamu ma dwa ostrza. Jak Bengalczycy nie najechali na Asam /983

12. Asam sięga po lobbing, Sylhet po siekierę. Spory z Bangalem w przededniu Podziału /996

13. "Zła tego uniknąć nie sposób". Klęska planów niepodległościowych /1001

14. Przyczyny utrącenia planu: problem frakcyjności w Lidze /1006

15. Przyczyny utrącenia planu: kwestie ekonomiczne /1009

16. "Wszyscy pokładajmy ufność. w Quaid-i-Azamie". Ostateczna decyzja o podziale prowincji /1011

Epilog. W mieście dziś nie zaśnie nikt /1029

Podsumowanie /1047

1. A co, jeśli.... /1047

2. Pukając do nieba bram. Podporządkowany Inny próbuje przemówić /1058

Mapa: Prowincja Bengal w podziale na dystrykty (1947 r.) /1064

Bilbliografia /1065

Wykaz skrótów /1093

Indeks nazwisk /1099