Słowiańszczyzna północno-zachodnia w historiografii polskiej, niemieckiej i duńskiej

Autor: Paweł Migdalski

Rok wydania: 2019

Liczba stron: 424

Oprawa: twarda

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

Uwaga - delikatnie wgniecione narożniki

(…) praca Pawła Migdalskiego jest pierwszą próbą analizy historiograficznej Słowiańszczyzny nadbałtyckiej z perspektywy trzech historiografii. Wymaga to nie tylko znajomości paru języków, lecz również wiedzy merytorycznej. Autor bardzo dobrze orientuje się w historiografii i jest w stanie precyzyjnie podsumować poglądy i tezy poszczególnych tekstów oraz ciągnąć dokładne linie argumentacyjne między rozmaitymi historykami czy dziejopisami. Poza tym w uwagach pobocznych wskazuje na dalsze ciekawe aspekty i konteksty (…). Praca ta będzie budzić zainteresowanie badaczy historii historiografii – również za granicą –i wpisze się w znakomite tradycje historii historiografii w Polsce.
Z recenzji prof. dr. hab. Jörga Hackmanna

Obszerniejszego historiograficznego bilansu dorobku nauki historycznej i w pewnym zakresie także innych dyscyplin wspomagających, tym bardziej dotyczącego równocześnie trzech krajów – historycznych sąsiadów (niekiedy także sukcesorów) ludów połabskich i pomorskich – dotąd nie było. Były jedynie opracowania cząstkowe bądź bardzo sumaryczne. Monografia Pawła Migdalskiego jest śmiałym i potrzebnym przedsięwzięciem naukowym, które powinno umożliwić bądź ułatwić orientację w trudnym do ogarnięcia, nie mówiąc już o krytycznej  ocenie, dorobku wielu pokoleń uczonych interesujących się dziejami Słowiańszczyzny północno-zachodniej.
Z recenzji prof. dr. hab. Jerzego Strzelczyka

Spis treści:
Wstęp  /7
Brak obecnie badań porównawczych nad dziejami Słowiańszczyzny północno-zachodniej /7; niewielkie zainteresowanie nauki Słowiańszczyzną /7; ramy chronologiczne pracy /7; znaczenie terminu Słowiańszczyzna północno-zachodnia /8; pytania badawcze i cele pracy /8; wykorzystane źródła i literatura /9; zastosowana terminologia /12; układ pracy i krótka charakterystyka epok /12; wykorzystane zbiory biblioteczne i archiwalne /14; dotychczasowe prezentacje wyników badań/ 14; podziękowania /14.

I. Obraz żyjącej i zamierającej Słowiańszczyzny w dziejopisarstwie średniowiecznym  /17
Charakterystyka epoki i linii rozwojowych dziejopisarstwa opisującego Słowiańszczyznę północno-zachodnią /17; znaczenie prac Helmolda, Saxa Gramatyka, Galla Anonima oraz Kroniki wielkopolskiej dla jej obrazu w historiografii /18.

1. Historiografia niemiecka  /18
Słowiańszczyzna najlepiej uwidoczniła się w pracach z saskiego kręgu kulturowego oraz krajów, które ukształtowały się na dawnych ziemiach słowiańskich /18; stosunki wewnątrzsłowiańskie u Einharda /19; wyprawy Karola Wielkiego i duńskiego władcy Gotfryda na Słowiańszczyznę w Rocznikach Królestwa Franków /19; Widukind pochwala politykę uzależniania Słowian /19; negatywny obraz Słowian w teologicznym ujęciu Thietmara /21; a także w pracach Wipona, w Roczniku kwedlinburskim, u Brunona z Kwerfurtu i Lamperta z Hersfeldu /22; charakterystyka Słowian Adama z Bremy /22; Adam z Bremy rzecznikiem misji u Słowian /25; pierwszy opis misji pomorskiej Ottona z Bambergu Ekkerharda z Aury /25; misje w świetle żywotów biskupa Ottona z Bambergu /26; wzmianki o Słowiańszczyźnie u Ottona z Fryzyngi /26; legenda hrabiów z Grojcza w rocznikach z Pegau /27; walki Pomorzan w końcu XII w. w roczniku z Pegau, Kronice z Leuterbergu, Saskiej kronice świata i Codex Zwiccaviensis /27; Helmold opisuje Słowiańszczyznę przez pryzmat chrystianizacji Słowian /28; Słowianie odrębnym bytem politycznym u Helmolda /29; walki ze Słowianami i początki kolonizacji ziem słowiańskich /29; Pomorze i Rugia w przekazie Helmolda /30; kontynuacja narracji Helmolda przez Arnolda z Lubeki /32; obraz stosunków w Słowiańszczyźnie w dobie dominacji Danii u Arnolda /32; późniejsze dziejopisarstwo Lubeki i Holsztynu kontynuacjami dzieł Helmolda i Arnolda /33; pierwsza kronika pomorska „Protokół” Augustyna ze Stargardu dowodzi odrębności Pomorza od Polski /34; legenda o pochówku Bogusława I w Kińcu /36; narodziny dziejopisarstwa meklemburskiego /36; Ernst von Kirchberg tworzy mityczne korzenie Meklemburgii, wskazując na słowiański rodowód kraju /36; podsumowanie epoki /38.

2. Historiografia polska  /38
Łacińskie źródła dziejopisarstwa polskiego /38; pojawienie się wątków związanych ze Słowiańszczyzną jest wynikiem zainteresowania politycznego ziemiami na północnym zachodzie /39; Kronika wielkopolska tworzy zrąb narracji o Połabiu /39; obraz Pomorza znajdującego się w polskiej orbicie wpływów w pierwszej polskiej kronice Galla Anonima /39; odbicie podboju Pomorza w rocznikach polskich i żywotach św. Wojciecha /40; Wincenty Kadłubek przesuwa dzieje Polski w mityczną wandalską przeszłość /41; cała Słowiańszczyzna podległa od prawieków Polakom u Kadłubka /41; Śląska Kronika polska oraz Kronika Dzierzwy rozwijają przekazy Kadłubka o mitycznych i historycznych związkach Pomorza z Polską /42; pochodzenie Słowian i Polaków w Kronice wielkopolskiej /43; opis Słowiańszczyzny w Kronice wielkopolskiej /44; powstanie legendy o synach Leszka III – dziedzicach ziem nadbałtyckich i nadłabskich /44; opis oraz dzieje Połabia i Pomorza w Kronice wielkopolskiej /46; obraz kolonizacji Słowiańszczyzny w Kronice wielkopolskiej /47; pojedyncze odniesienia do dziejów Słowiańszczyzny w pracach Janka z Czarnkowa i Jana z Dąbrówki /47; dwa kręgi ziem zależnych od Polski w dziele Jana Długosza /48; opis ziem słowiańskich oraz ich dzieje mityczne i historyczne u Długosza 48; Długosz zwolennikiem
powrotu dawnych ziem piastowskich do Polski /51; podsumowanie epoki /52.

3. Historiografia duńska  /52
Początki historiografii duńskiej w XII w. i stworzenie podstawowego kanonu narracji przez Saxa Gramatyka /52; Kronika roskildzka o ucieczce Haralda Sinozębego do Słowian i porwaniu Swena Widłobrodego /52; żywot św. Kanuta o tytule króla Słowian /53; Sven Aggesøn pierwszy pisze o Jómsborgu /53; Słowiańszczyzna w orbicie wpływów duńskich u Svena Aggesøna /53; Słowianie ujarzmieni przez Duńczyków już w czasach bajecznych u Saxa Gramatyka /54; wątki mityczne u Saxa są tylko na pozór bajeczne /54; szczegółowy obraz podboju Słowiańszczyzny przez Duńczyków u Saxa Gramatyka /55; Saxo docenia słowiańskich przeciwników /56; informacje o Słowiańszczyźnie w Historii podróży Duńczyków do Jerozolimy i w Roczniku Waldemara /56; kontynuacje i skróty dzieła Saxa powtarzają jego informacje, uzupełniając je dalszymi dziejami Słowian nadbałtyckich i ich relacjami z Danią /57; Duńska kronika rymowana zapomina o Słowianach nadbałtyckich /58; utwory literackie pamiętają dawną podległość Słowian Danii /58; podsumowanie epoki /59.

II. Słowiańszczyzna północno-zachodnia w ujęciu historyków czasów nowożytnych  /61
Odkrycie dzieł starożytnych pozwoliło cofnąć dzieje poszczególnych krajów, badania stają się coraz bardziej krytyczne /61.
1. Dziejopisarstwo niemieckie ze szczególnym uwzględnieniem piśmiennictwa pomorskiego i meklemburskiego  /62
Krantz łączy dzieje Słowian – Wendów i Wandalów /62; Marschalk wywodzi książąt meklembursko-obodryckich od Anthyriusa /64; Herulowie i Wandale to Słowianie u Marschalka /64; kolejni dziejopisowie meklemburscy utrwalają legendę dynastyczną Marschalka /65; holsztyńscy i lubeccy dziejopisowie zaświadczają o słowiańskiej przeszłości Wagrii i Lubeki /66; Słowianie pierwotnymi mieszkańcami Pomorza według Bugenhagena /67; stosunki polsko-pomorskie oraz germanizacja i chrystianizacja Pomorza u Bugenhagena /67; Kantzow tworzy kanon narracji o przeszłości Pomorza /68; ewolucja poglądu Kantzowa o pierwotnych mieszkańcach Pomorza na rzecz Germanów /69; walki o panowanie nad Pomorzem u Kantzowa /69; Świętobór protoplastą dwóch linii książęcych na Pomorzu według Kantzowa /70; konfliktowość Słowian oraz wojny przyczyną końca Słowiańszczyzny na Pomorzu u Kantzowa /70; okres słowiański epizodem w dziejach Pomorza według Kantzowa /71; model narracji o przeszłości Pomorza Kantzowa kontynuują kolejni dziejopisarze pomorscy /71; Micraelius polemizuje z badaczami polskimi na temat polskich wpływów na Pomorzu /72; Słowiańszczyzna według Schwartza /72; syntezy meklemburskie z XVIII w. rozwijają model narracji wprowadzony w XVI w. i akcentują mityczną germańską przeszłość kraju, wskazują na koegzystencję wandalsko-słowiańską w I tysiącleciu po Chrystusie /73; chłopi meklemburscy wywodzą się z resztek słowiańskich u Buchholtza i von Behra /74; Wenedowie i Henetowie nie mają nic wspólnego z Meklemburgią według von Behra /74; Rudloff jako pierwszy przesuwa początek Meklemburgii na VIII w., eliminując władców mitycznych /76; Gadebusch próbuje wprowadzić historię Pomorza na stronę krytycyzmu /77; według Gadebuscha Pomorze jest terenem rywalizacji Polski, Danii i Niemiec /77; Burysław protoplastą książąt pomorskich według Gadebuscha /77; Masch opisuje idole z Prillwitz i lokalizuje tam Retrę /78; krytyka Buchholtza /79; Oelrichs włącza badania językoznawcze do metod poznawania przeszłości Słowiańszczyzny /80; w okresie pierwszego rozbioru Hertzberg uzasadnia prawo Hohenzollernów do Prus Królewskich prawami historycznymi związanymi ze słowiańską przeszłością Pomorza /80; polityczne wykorzystanie kodeksu Dregera /81; podsumowanie epoki /81.

2. Dziejopisarstwo polskie  /82
Historiografia polska kontynuuje rozważania o etnogenezie Słowian i Polaków /82; dopiero w oświeceniu rozpoczyna się obalanie dawnych mitów /82; Jan Łaski i idea nowej syntezy dziejów Polski w końcu XV w. /82; Maciej z Miechowa powtarza informacje o Słowiańszczyźnie za Długoszem /83; Kromer sprzeciwia się utożsamieniu Słowian z Germanami i Wandalami /84; mityczny Wizymir pokonuje Duńczyków według Kromera /85; M. Bielski przedstawia dzieje Słowian Połabskich i jako pierwszy z Polaków opisuje szerzej Winetę – Julin /86; Połabszczyzna terenem rywalizacji sąsiadów według J. Bielskiego /87; kolejni polscy dziejopisowie do XVIII w. powtarzają historie bajeczne sięgające swymi korzeniami średniowiecza /87; M. Stryjkowski włącza dzieje Słowiańszczyzny w historię Litwy i Rusi /87; od XVII w. następuje odchodzenie od spetryfikowanej wizji dziejów /87; K. Hartknoch sprzeciwia się polskim posiadłościom na Połabiu i Pomorzu w pradawnych czasach /88; Pomorze staje się polskie dopiero za Chrobrego według Hartknocha /88; Lengnich odchodzi od dziejów bajecznych i sprzeciwia się identyfikacji Wandalów, Słowian i Sarmatów /88; przeciw mitom występuje też Krasicki /89; słowiańskie dzieje Pomorza w dyskusjach o prawach historycznych podczas pierwszego rozbioru Polski /89; krytyczne dzieje Słowiańszczyzny w dziele Naruszewicza /90; Pomorze uzależnił Mieszko I według Naruszewicza 92; upadek Słowiańszczyzny Naruszewicz wiąże z odejściem jej od Polski /93; J. Potocki pierwszym polskim badaczem Połabia /93; Potocki mimo poszukiwań terenowych powiela wcześniejsze mity /93; podsumowanie epoki /94.

3. Dziejopisarstwo duńskie  /94
Odnalezienie i wydanie Saxa wzbudziło zainteresowanie przeszłością oraz potrzebę kontynuacji jego pracy /95; synteza Huitfelda jedynie uzupełniła narrację Saxa o informacje z przekazów północnoniemieckich /95; kolejni historiografowie duńscy kontynuują tradycyjny obraz Słowiańszczyzny /97; zwrócenie uwagi na Rugię /98; zwiększenie zainteresowania sagami pozwoliło odkryć Bartholinowi ponownie Jómsborg /98; Holberg rozbudował wątek Jómsborga oraz podkreślił zależność Rugii od Danii do 1660 r. /98; Słowianie mają europejskie pochodzenie według Suhma, mimo że tereny nadbałtyckie zamieszkiwali wcześniej Germanie /99; Wineta i Jómsborg to dwa różne osiedla według Suhma /100; wojny ze Słowianami i zajęcie ich ziem pozwoliły Kanutowi przyjąć tytuł króla Słowian według Suhma /100; Suhm opisuje koniec Słowiańszczyzny głównie za Helmoldem /100; podsumowanie epoki /101.

III. Renesans słowiańskiej przeszłości w pierwszej połowie XIX w.  /103
Dalsza profesjonalizacja nauki w XIX w. /103; wzrost zainteresowania średniowieczem; powiększenie wpływów nacjonalizmu /103.

1. Historiografia niemiecka  /104
Sielankowy obraz Słowian u Herdera /104; G. Hegel negatywnie o Słowianach /105; obraz upadku Słowiańszczyzny u von Rankego /105; obraz dziejów Słowian oraz Pomorza w syntezie Roepella /106; Hane o stosunkach meklembursko-niemieckich /107; Lützow o charakterze Słowian oraz końcu Słowiańszczyzny /107; Wiggers skupia się na kwestii religii /108; Salfeld, E. Boll i K. von Hegel o końcu Słowiańszczyzny /110; Sell kontynuuje narrację o dziejach Pomorza zapoczątkowaną w XVI w. /112; Arndt wskazuje na korzenie poddaństwa chłopów w okresie słowiańskim /112; pozytywna charakterystyka Wendów u Arndta /113; Kanngiesser i Biesner tradycyjnie patrzą na słowiańską przeszłość Pomorza /114; Barthold idealizuje słowiańską przeszłość Pomorza /115; Barthold krytyczny wobec wcześniejszych ustaleń /115; polskie i niemieckie inwazje na Pomorze wg Bartholda 115; Giesebrecht zwolennikiem teorii pragermańskiej /116; Jómsborg w ujściu Świny, Wineta zaś fikcyjna według Giesebrechta /117; Pomorze podzielone na początku XII w. /117; Krzywousty zajmuje Pomorze aż po Morzycko wg Giesebrechta /117; upadek słowiańskiego Pomorza wg Giesebrechta /117; Fock przeciwny teorii pragermańskiej /118; C.F. Fabricius zwolennikiem teorii pragermańskiej /118; wydawcy kodeksu pomorskiego przeciwni jej /119; rozwój towarzystw naukowych i powstanie czasopism historycznych /120; Quandt i Klempin widzą Jómsborg w Wolinie /121; większe zainteresowanie okresem słowiańskim w meklemburskim czasopiśmiennictwie /121; G.C. Lisch o długim zamieszkiwaniu Słowian w Meklemburgii /123; Niklot pochodził z Rugii wg Beyera /123; duża trwałość słowiańskich podziałów wg Beyera /123; koniec Słowiańszczyzny wg F. Bolla /124; zainteresowanie F. Bolla idolami z Prillwitz /124; charakterystyka Słowian wg von Kobbe /125; obraz kontaktów słowiańsko-duńskich u Dahlmanna /125; pamięć o okresie słowiańskim w historiografii lubeckiej /126; fragmenty dziejów Słowiańszczyzny północno-zachodniej u historyków brandenburskich /126; podsumowanie epoki /127.

2. Historiografia polska  /128
Charakterystyka epoki i cezur chronologicznych /128; wpływy oświeceniowe i romantyczne na historiografię /128; kontynuacja badań nad Słowiańszczyzną po upadku Rzeczypospolitej /128; koegzystencja germańsko-słowiańska u Czackiego /129; słownik Święckiego /129; obraz dziejów Słowiańszczyzny u Bandtkiego /130; idylliczna wizja Słowian – Rakowiecki, Chodakowski, Surowiecki /132; dzieje Słowiańszczyzny i Pomorza u Lelewela /133; Lelewel krytykuje dzieje bajeczne /134; wielka przeszłość Słowian u Mickiewicza /134; losy Słowiańszczyzny u Mickiewicza /135; herderowska wizja Słowian w syntezach dziejów Polski Lewestama, Moraczewskiego i Krzyżanowskiego /136; wzrost zainteresowania religią Słowian po odkryciu kamieni mikorzyńskich oraz problem idoli z Prillwitz /138; Kaczkowski o autochtonizmie Słowian /139; oryginalna koncepcja dziejów Słowiańszczyzny Maciejowskiego 140; Maciejowski zwolennikiem teorii najazdu oraz autochtonizmu /140; Ohryzko krytykuje ustalenia Maciejowskiego /141; synteza dziejów Słowiańszczyzny Szulca /142; krytyka prac Szulca autorstwa Bartoszewicza i Ostrowskiego /143; Szajnocha o normańskich korzeniach państwowości polskiej /143; koniec Słowiańszczyzny u Szajnochy /144; walki o byt Słowiańszczyzny u Jarochowskiego /145; moralizatorski charakter syntezy Bartoszewicza /146; historia Pomorza i klęska Słowian u Bartoszewicza /146; podsumowanie epoki /148.

3. Historiografia duńska  /149
Grundtvig nie poświęca wiele miejsca Słowiańszczyźnie /149; religia Słowian według Ingemanna /150; wzrost zainteresowania sagami /150; charakterystyka Słowian u Petersena /150; Petersen dokonuje dokładnego przeglądu stosunków duńsko-słowiańskich /152; obraz Słowiańszczyzny u Hemmericha i Allena /153; pierwsza wojna o Szlezwik i jej wpływ na historiografię duńską /155; Worsaae porównuje niemiecką średniowieczną eksterminację Słowian do współczesnej polityki niemieckiej na Jutlandii /155; odkrycie nazw słowiańskich na wyspach południowej Danii przez Schierna /156; podsumowanie epoki /157.

IV. Słowiańszczyzna północno-zachodnia w dobie kształtowania się nowoczesnych narodów i państw:
druga połowa XIX i początki XX w.  /159
Rosnący wpływ nacjonalizmów na historiografię /159; szersze włączenie archeologii do dyskusji o autochtonizmie Słowian /159.

1. Historiografia niemiecka  /159
Wpływ wydarzeń politycznych na historiografię /159; najwięcej informacji o Słowiańszczyźnie przekazują prace pomorskiej i meklemburskiej historiografii /159; charakterystyka Słowian /160; problem autochtonizmu Słowian /161; datowanie przybycia Słowian nad Bałtyk /163; losy resztek germańskich /164; emporia handlowe i stosunki ze Skandynawią /164; Jómsborg /164; dzieje Połabia: stosunki z Rzeszą /166; bitwa pod Lyrskov /168; chrystianizacja Połabia i wyprawa krzyżowa 169; utrata niezależności 169; dzieje Pomorza: opanowanie Pomorza przez Polskę /170; zjednoczenie Pomorza wobec polskiej agresji /171; wzmożony napór Polski na Pomorze /172; chrystianizacja Pomorza /173; wojny Pomorza z Danią /173; kolonizacja i germanizacja Słowiańszczyzny oraz resztki słowiańskie /175; towarzystwa historyczne i badania regionalne /188; dyskusja o relacji Ibrahima Ibn Jakuba /189; spór o lokalizację Retry /189; zainteresowania Słowiańszczyzną archeologów, językoznawców /190; podsumowanie epoki /193.

2. Historiografia polska  /193
Odejście od idei romantycznych po upadku powstań /193; wpływ słowianofilstwa i panslawizmu na zainteresowanie Słowiańszczyzną /194; historiografia polska przechodzi na pozycje obronne w związku z antypolską polityką Prus /194; dyskusje wokół autochtonizmu Słowian w Europie Środkowej /194; zasięg Słowiańszczyzny na zachodzie 198; teoria podboju /200; konkurs na pracę o Słowianach północno-zachodnich: prace E. Sieniawskiego /201 i W. Bogusławskiego /204; krytyka pracy W. Bogusławskiego /207; synteza K. Wachowskiego /207; problem uzależniania Słowiańszczyzny przez Niemców /209; datowanie przyłączenia i trwałości przynależności Pomorza do Polski / 210; posłannictwo dziejowe Polski względem Słowiańszczyzny /211; charakterystyka Słowian /212; koniec Słowiańszczyzny /213; kontakty słowiańskonormańskie /215; Jómsborg /216, bitwa pod Cidini /217; dyskusje wokół idoli z Prillwitz /217; Wendowie za Łabą /218; problem Kaszub /219; wzrost zainteresowania Słowiańszczyzną /221; narodziny polskiej myśli zachodniej /222.

3. Historiografia duńska  /224
Znaczenie cezury roku 1864 dla duńskiej historiografii /224; antyniemiecka twórczość A.D. Jørgensena /224; dzieje chrystianizacji i podboju Słowiańszczyzny H. Olrika /225; obraz Słowian w dziełach Steenstrupa /227; problem Jómsborga /228; mitologizacja bitwy pod Lyrskov /230; zainteresowanie Kanutem Lavardem /230; obraz połabskiej wyprawy krzyżowej /230; polityczny problem datacji zdobycia Arkony /230; upolityczniony obraz kolonizacji i germanizacji Słowian /231; wpływ architektury duńskiej w Słowiańszczyźnie /234; podsumowanie epoki /235.

V. Słowiańszczyzna północno-zachodnia jako przedmiot sporów historycznych w okresie dwudziestolecia międzywojennego (1918–1939/1945)  /237
Upolitycznienie historiografii po pierwszej wojnie światowej /237; wzrost znaczenia Słowiańszczyzny w polemikach z historiografią niemiecką w Polsce i Danii /237.

1. Historiografia niemiecka  /237
Część historiografii niemieckiej zajmuje pozycje obronne po 1918 r. /237; obrona niemieckiego stanu posiadania na wschodzie przez historyków pomorskich /238; znaczenie propagandowe historycznych rocznic – chrztu Pomorza i wymarcia Gryfitów /239; kontynuacja dyskusji o autochtonizmie Germanów w Europie Środkowej /240; problem praojczyzny Słowian /241; kwestia istnienia resztek germańskich /242; wpływ ludów Północy na Słowian i powstanie państwa polskiego /243; rola Niemców w niesieniu kultury na wschód /246; podkreślenie znaczenia kolonizacji wschodniej /246; powstania miast /248; problem wików i chyży 250; polemiki z pracą Jegorowa /250; obserwacja nauki polskiej zajmującej się Pomorzem /253; Hofmeister o walce o Bałtyk /255; syntezy dziejów Pomorza Viernowa i Meklemburgii Vitense /255; badania archeologiczne na Arkonie /257; problem lokalizacji Retry /259; kwestia tożsamości Jómsborga i Winety oraz ich lokalizacji /260; polityczne wykorzystanie Reriku /262; badania w Santoku /262; zainteresowanie słowiańską Rugią /263; religia Słowian /265; badania językoznawcze nad Słowiańszczyzną /266; podsumowanie epoki /267.

2. Historiografia polska  /268
Zwrot ku Pomorzu wczesnośredniowiecznemu w historiografii polskiej okresu międzywojennego /268; odwołania do słowiańskich dziejów Pomorza w okresie kształtowania granic Polski /270, obraz stosunków polsko-pomorskich w pracach: Zakrzewskiego /271; Grodeckiego /272; Tymienieckiego /272; Widajewicza /274; Maleczyńskiego /277; Wojciechowskiego /277; Jedlickiego /278; Koczego /279; podbój Pomorza i jego związki z Polską w XII w. /280; Koczy o Słowianach i ich stosunku do morza oraz Skandynawii /283; problem Jómsborga i wzrost zainteresowania Wolinem /283; zwrócenie baczniejszej uwagi na Santok /288; dyskusja o początkach dynastii pomorskiej /288; społeczeństwo i powstanie miast w Słowiańszczyźnie /289; przyczyny końca Słowiańszczyzny /291; badania językoznawcze nad Słowiańszczyzną /291; prasłowiański charakter kultury łużyckiej oraz wybitnie słowiański charakter Pomorza w okresie przedhistorycznym według Kostrzewskiego /294; krytyczny stosunek Handelsmana do hipotez historycznych /296; Łęga o strukturze Pomorza w świetle archeologii /297; Historia Kaszubów Majkowskiego /297, Ziemia gromadzi prochy Kisielewskiego /298; podsumowanie epoki /299.

3. Historiografia duńska  /300
Wpływ odzyskania Jutlandii na wyciszenie głosów antyniemieckich w historiografii oraz ich powrót w 1940 r. /300; Słowianie w syntezie Arupa 300; problem lokalizacji i organizacji Jómsborga /301; Danevirke i Hedeby oraz Słowianie /302; znaczenie okupacji Danii dla historiografii duńskiej /303, obraz bitwy pod Lyrskov ukazuje stosunek historiografii duńskiej do niemieckiego okupanta /304; podsumowanie epoki /305.
Zakończenie  /307
Rola badań nad Słowiańszczyzną i Pomorzem w Polsce po 1945 r. /307; badania nad tym regionem w podzielonych Niemczech oraz w Danii /308; o potrzebie nienarodowych ujęć dziejów Słowiańszczyzny /309; problematyka Słowiańszczyzny nie stanowiła podstawowego nurtu badań w Polsce, Niemczech ani Danii /310; największe zainteresowanie Słowiańszczyzną wykazali badacze z krajów ukształtowanych na jej terenie /310; wpływ poszczególnych epok na badania nad Słowiańszczyzną /311; różne postrzeganie Słowiańszczyzny w trzech historiografiach /313; wymiana informacji i dyskusje między historykami z poszczególnych krajów /314; znaczenie prac historiograficznych oraz postulaty badawcze /315.
Wykaz skrótów bibliograficznych  /317
Bibliografia  /319
Indeks osób  /375
Indeks miejsc  /387
Inhaltsverzeichnis  /399
Contents  /409