Na folwarku i we dworze. Pracownicy dóbr ziemskich w XIX i I połowie XX w. w Polsce: próba opisu grupy społecznej

Trudno zajmować się dziejami wielkiej własności, pomijając ludzi, dzięki którym istniało i rozwijało się każde gospodarstwo ziemiańskie. Folwark nie mógł funkcjonować bez administracji i robotników rolnych, a siedziba właściciela bez służby domowej. Narzędzia, maszyny i środki transportu musiały być naprawiane i konserwowane przez wykwalifikowanych rzemieślników. Budynki mieszkalne i gospodarcze wymagały konserwacji i remontów. Parki i ogrody nie mogły się rozwijać bez nadzoru ogrodników. Mieszkańcy majątku potrzebowali opieki lekarskiej. Nie tylko strona materialna życia dworu była uzależniona od rzeszy pracowników, ale także szeroko pojęte życie kulturalne, artystyczne, oświata, nauka itd. Różni pracownicy, reprezentujący liczne zawody, towarzyszyli mieszkańcom dworów od narodzin do śmierci.

- z Wprowadzenia

Spis treści:

Wykaz skrótów, miar i jednostek /11

Wstęp  /15

• Wprowadzenie /15
• Chronologia /17
• Terytorium /19
• Cel badań  /20
• Źródła /22
• Literatura przedmiotu /29

Rozdział I. Obraz grupy  /39

Defi nicje grupy /39

Stan prawny  /43

Pochodzenie  /53

• Pochodzenie społeczne   /53
• Pochodzenie narodowe  / 62
• Pochodzenie terytorialne   /66

Liczebność /66

Pracownicy w ogłoszeniach prasowych   /80

• Angaż  /80
• Oferty i charakterystyka pracownika  /86
• Pochodzenie społeczne, narodowe i terytorialne  /87
• Wykształcenie i doświadczenie  /91
• Wynagrodzenie  /98
• Rodzina i wiek /100
• Referencje  /101

Rozdział II. Struktura grupy  /108

Pracownicy dóbr – jedna grupa społeczna czy kilka?  /108

Nazwy, hierarchie i funkcje /117

Administracja majątku /119

• Praktykanci  /124
• Prawnicy  /125
• Buchalteria /126
• Magazyny  /127

Młyny, gorzelnie i inne zakłady przemysłu rolnego  /130

Gospodarstwo rybne (stawowe)  /132

Oficjaliści niższego szczebla /132

• Prace polowe  / 134
• Gumno /134
• Stajnie  /136

Rzemieślnicy dworscy  /140

• Kowal  /141
• Mularz, cieśla i stolarz /142
• Mechanik  /142
• Stroiciel  /143
• Kominiarz /143

Czeladź dworska (robotnicy) /144

• Najemnicy  /147

Lasy  /149

• Służba leśna  /149
• Polowania /151

Parki i ogrody   /154

Administracja domu i służba domowa  /156

• Fraucymer  /160
• Łazienki i wygódki  /161
• Kredens i kuchnia /163
• Służba otoczenia dworu  /166
• Stróże  /166

Opiekunowie dzieci, pracownicy oświaty, kultury i sztuki /168

• Mamki i opiekunki niemowląt /169
• Bony /172
• Nauczyciele /172
• Sekretarze, archiwiści, bibliotekarze, kustosze /185
• Artyści  /187
• Muzycy  /188
• Architekci /189
• Malarze, rzeźbiarze /190

Różne funkcje i zadania  /191

• Faktor  /191
• Poczta  /192
• Straż pożarna /194
• Specjaliści  /194

Administracja gminna /196

• Wójt  /196
• Justycjariusz, mandatariusz, przełożony dworskiego obszaru  /197

Awanse i kariery /198

Stanowisko a obowiązki służbowe  /201

Rozdział III. Koszty utrzymania pracowników  /205

Wynagrodzenia /206

Pensja /208

Ordynaria  /209

• Ubranie  /215

Wartość wynagrodzenia  /221

• Wartość dochodów pracowniczych a wielkość majątku  /240
• Nowe formy wynagrodzeń  /241
• Odprawy przy odejściu z pracy  /243
• Zarobki najemników  /243
• Różnice regionalne w płacach (najemnicy)  /244
• Wynagrodzenia osób wykonujących specjalne zadania  /248
• Zaległości w wypłatach i żądania płacowe  /249

Mieszkanie  /250

Sposoby rozwiązania problemu zakwaterowania pracowników w majątku  /251

Jak pracownicy mieszkali? /270

• Wnętrza mieszkań służbowych  /281

Skargi na warunki mieszkaniowe  /287

Higiena  /288

Opieka lekarska  /289

Sposoby motywowania pracowników  /301

• Zapisy testamentowe  /304

Emerytura  /308

• Różne formy wsparcia dla byłych pracowników  /317

Rozdział IV. Życie codzienne  /319

Plan dnia  /320

Praca  /320

• Wypadki /327

Posiłki  /330

Rodzina  /331

• Opieka nad dziećmi  /333

Edukacja  /339

• Kształcenie pracowników na koszt dworu  /354

Aktywność społeczna, polityczna i kulturalna /356

Działalność społeczno-polityczna  /357

Organizacje zawodowe  /361

Kultura i nauka  /370

Życie religijne /372

Święta i rozrywki  /375

• Nowy Rok /377
• Wielkanoc /378
• Dożynki  /378
• Wesela, chrzciny  /380
• Uroczystości związane z właścicielami majątku  /382
• Rozrywki dnia codziennego /383

Rozdział V. Relacje społeczne i konflikty  /385

Awans czy degradacja?  /386

Wzór pracownika  /392

Pracodawcy i pracownicy – wzajemne relacje  /397

Źli pracownicy czy źli pracodawcy? /408

• Wyższy personel  /410
• Robotnicy  /417

Konflikty między pracownikami  / 421

Kobiety a mężczyźni  /425

• „Dobry sługa”  /428
• „Dobry pan” /429

Konflikty o pracowników  /431

Zbrodnie  /432

• Zbrodnie na pracownikach /432
• Zbrodnie na panach  /435

Alkowa  /439

Wymiar sprawiedliwości /449

• Kary  /451

Rozdział VI. Wyobrażenia  /459

Wizerunek służby w sztuce (malarstwo i fotografia)  /459

• Malarstwo  /460
• Fotografia  /471

Epilog /478

Słownik terminów: pracownicy w majątkach ziemskich od końca XVIII w. do 1944/1945 r. w Polsce  /482

Summary  /540

Wybrana bibliografia  /543

Spis tabel  /560

Spis ilustracji /561

Indeks osób /565

Indeks geograficzny /589