Dąbrowszczacy i wojna domowa w Hiszpanii. Kontekst międzynarodowy – późniejsze losy – spory o pamięć

Publikacja w ramach centralnego projektu badawczego IPN „Ruch komunistyczny i aparat władzy 1917–1990”.

Publikacje gdańskiego oddziału IPN: tom 96.

Hiszpańska wojna domowa należy do najbardziej zmitologizowanych wydarzeń XX wieku, a jedną z głównych osi sporu stanowi międzynarodowe zaangażowanie w ten konflikt. Choć po jego obu stronach walczyli Polacy, w armii republikańskiej było ich zdecydowanie więcej. Polskich ochotników walczących w składzie Brygad Międzynarodowych nazywamy dziś zbiorczo dąbrowszczakami, od nazwiska patrona XIII Brygady Jarosława Dąbrowskiego. Przez wiele lat dąbrowszczaków postrzegano jako „ochotników wolności”. Zmieniło się to radykalnie po roku 1989, kiedy zaczęto ich uważać za narzędzie komunistycznej ekspansji. Podejmowano próby pozbawienia ich przywilejów, a dyskusje na ten temat toczyły się nawet na forum hiszpańskiego parlamentu. W Polsce spór ten odżył na nowo po wprowadzeniu w 2016 roku przez Sejm RP tzw. ustawy dekomunizacyjnej.

Obrońcy brygad uważają, że wojna w Hiszpanii była romantyczną walką o zatrzymanie faszyzmu, przeciwnicy – że Brygady Międzynarodowe tworzyli „najemnicy Stalina”, a ich główne zadanie stanowiło uczynienie z Hiszpanii państwa komunistycznego. Każda ze stron ma swoje argumenty. Nie da się zaprzeczyć, że Brygady Międzynarodowe były tworem Międzynarodówki Komunistycznej – ich centrum decyzyjne znajdowało się w Moskwie, a nie w Madrycie. Z drugiej strony nie wszyscy ich członkowie byli komunistami. Czy była to więc wyłącznie „armia Kominternu”, jak nazwał ją R. Dan Richardson Każdy musi wyrobić sobie własną opinię na ten temat. Pomóc w tym mogą teksty znajdujące się w niniejszym tomie.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wstęp  /7

Konflikt hiszpański 1936–1939. Aspekty wewnętrzne i międzynarodowe /13

Tadeusz Miłkowski - Prześladowania Kościoła hiszpańskiego w czasie wojny domowej  /15

Mariusz Krzysztofiński - Próba utworzenia Frontu Ludowego w Polsce /33

Bartosz Kaczorowski - Przyjazna, ale podejrzliwa. Portugalia António de Oliveiry Salazara wobec Hiszpanii narodowej w latach 1936−1939 /57

Maciej Żuczkowski - Polska Partia Socjalistyczna wobec wojny domowej w Hiszpanii  /74

Wojciech Grott - Obraz hiszpańskiej wojny domowej w przedwojennej prasie pomorskiej  /104

Dariusz Jeziorny - Hiszpańska wojna domowa oczami brytyjskich ochotników /126

XIII Brygada Międzynarodowa w Hiszpanii /147

Daniel Czerwiński - Sprawa usunięcia Józefa Strzelczyka ze stanowiska dowódcy XIII Brygady Międzynarodowej w świetle dokumentów Kominternu /149

Magdalena Gibiec - Ukraińscy ochotnicy w szeregach dąbrowszczaków. Kompania im. Tarasa Szewczenki w świetle dotychczasowych badań / /168

Dawid Zagził - Polskojęzyczna prasa Brygad Międzynarodowych. Próba zestawienia i zarys charakterystyki /185

Studia przypadku /201

Witold Bagieński - Wacław Komar „Wacek” i jego losy podczas wojny domowej w Hiszpanii  /203

Janusz Wróbel - Dąbrowszczacy w Chinach 1939–1945  /232

Paweł Sztama - Droga dąbrowszczaka Jana Rutkowskiego do Głównego Zarządu Informacji Wojska Polskiego (1900–1945) /257

Bartosz Kapuściak - Michał Bron – ofi cer wywiadu wojskowego rozpracowywany przez kontrwywiad Sił Zbrojnych PRL  292

Grzegorz Wołk - Dobry komunista? Przypadek Mieczysława Broniatowskiego (1912–1989) /307

Daniel Czerwiński - Dąbrowszczacy w aparacie bezpieczeństwa Polski Ludowej. Próba wstępnej analizy zjawiska i postulaty badawcze  / 330

Dąbrowszczacy w pamięci zbiorowej /353

Marcin Kłodziński - Legenda osierocona. Początki tworzenia mitu dąbrowszczaków w Polsce Ludowej  /355

Monika Bednarczuk - Pamięć, tożsamość zbiorowa i ideologia w tekstach autobiograficznych oraz poezji dąbrowszczaków /372

Tadeusz P. Rutkowski - Dąbrowszczacy w historiografii Polski Ludowej /397

Wykaz skrótów /423

Indeks osób  /429
Noty o autorach /443